Artykuły

Samodzielność dziecka w wieku przedszkolnym w aspekcie rozwoju dużej i małej motoryki

28 kwietnia 2015

Dr Sandra Krajczy

„Słyszę i zapominam,
Widzę i pamiętam.
Działam i rozumiem”.
Konfucjusz

Analizując samodzielność dziecka, przede wszystkim należy zadać sobie pytanie: cóż ta samodzielność oznacza? Czy samodzielność jest wtedy, gdy dziecko potrafi założyć buty, kurtkę, zapiąć guziki, zamek, rozebrać się i ubrać? Czy może samodzielność to również umiejętność chodzenia po schodach, jazdy na rowerze? Czy samodzielność jest wówczas, gdy dziecko potrafi wytrzymać cały posiłek siedząc przy stole, potrafi pić z kubka, używać łyżki, co więcej posługuje się nożem i widelcem? Może jednak o samodzielności możemy mówić dopiero, gdy dziecko potrafi dokonywać wyborów? Faktem jest, że postrzegamy samodzielność dziecka przez pryzmat jego umiejętności. Istotne jest zatem udzielenie odpowiedzi na pytanie:

KIEDY te poszczególne umiejętności dziecko powinno osiągnąć?

W okolicach swoich pierwszych urodzin dziecko stawia swoje pierwsze kroki i z tygodnia na tydzień doskonali umiejętność samodzielnego chodzenia. To jest też czas kiedy między 13., a 15. miesiącem dziecko tworzy pierwsze rysunki, a przy stole domaga się, by trzymać widelec lub łyżkę. Około 18. miesiąca życia, dziecko samodzielnie pije z kubka. Wiek między 12., a 24. miesiącem dziecka, to czas na wszelkiego rodzaju sortery, układanki i klocki, z których dziecko w wieku 16-18 miesięcy buduje wieżę z 2 elementów, by już pół roku później budowla ta składała się z 6 klocków. W tym wieku bawimy się z dzieckiem piłką, gdyż już w wieku 16 miesięcy próbuje ono ją kopnąć, a miesiąc później również ją rzucać. Drugi rok życia to również czas na pierwszy rowerek w życiu dziecka (J. Cieszyńska, M. Korendo, 2014). Najczęściej rodzice decydują się na rowerek trójkołowy lub biegowy, a dziecko w wieku dwóch lat podejmuje pierwsze próby jazdy na nim.

Trzeci rok życia to wiek dużych postępów. Osiągnięcia dziecka w tym okresie zostały przedstawione na grafice poniżej. Jest to przełomowy rok, gdyż dziecko rozpoczyna edukację
w przedszkolu, która stawia przed nim wiele wymagań pod względem samodzielności.

Kiedy 3-latek utrzymuje się na jednej nodze 2-3 sekundy, czterolatek osiąga już czas 8 sekund.
W wieku 4 lat doskonali się również umiejętność łapania piłki. Dziecko przyciska ją jeszcze przedramionami do siebie, by już rok później łapać ją dłońmi. Jest to czas, gdy dziecko lubi rysować po śladzie i póki będzie miało to formę zabawy, chętnie to realizuje. Dziecko spędza również czas na kolorowaniu, osiągając w wieku 4 lat umiejętność zamalowywania fragmentów kartki. Potrafi również przerysować koło, krzyż i kwadrat. Schody czterolatek pokonuje krokiem naprzemiennym. Cały czas dziecko doskonali również czynności samoobsługowe, tak by w wieku 5-6 lat samodzielnie zapinać guziki, zamki, a czasem nawet sznurować buty. Około 5. roku życia, dziecko po schodach zaczyna biegać, często nie trzymając się poręczy. W tym czasie również zaczyna interesować się pisaniem, a jego rysunki są coraz bardziej precyzyjne i szczegółowe. Między 5., a 6. rokiem życia dziecko może otrzymać swój pierwszy dwukołowy rower, ale także narty, czy nawet łyżwy (J. Cieszyńska, M. Korendo, 2014).
Odpowiedzi na pytanie „KIEDY”, skłaniają do zadania kolejnego, a mianowicie:

DLACZEGO moje dziecko nie wykonuje jeszcze tych czynności?

Przede wszystkim należy znaleźć przyczynę tych trudności. Mówiąc o samodzielności nie można pominąć faktu, że to właśnie „ćwiczenie czyni mistrza”. Zatem doszukujemy się przyczyn po pierwsze w tym, czy dziecko ma możliwość i ćwiczy wszystkie te umiejętności, stosownie do wieku. To właśnie z tego względu, rodzice słyszą wskazówki od nauczycieli, terapeutów typu: „proszę nie wyręczać dziecka”, „należy motywować, zachęcać”, „należy chwalić” i wiele innych.

Jednym ze sposobów nauki dziecka czynności jest wykorzystywanie elementów metody F. Affolter. Polega ona na tym, że nakierowujemy ręce dziecka na wykonanie czynności, np. przy zakładaniu butów: siadamy za dzieckiem, nasze ręce kładziemy na dłoniach dziecka i kierujemy jego rękami tak, by wykonało czynność (H. Olechnowicz, 2006). Ten sposób daje dziecku poczucie sprawstwa i informacje, że czynności samoobsługowe należy wykonywać samodzielnie. My jako rodzice torujemy prawidłowy ruch, potrzebny do osiągnięcia umiejętności i nie wykonujemy czynności za dziecko, zatem nie mamy poczucia wyręczania. Sposób ten możemy stosować przy ubieraniu, rozbieraniu, myciu zębów, przygotowywaniu posiłków, ale także rysowaniu, zabawie i nauce wszelkich innych czynności. Kiedy zauważamy, że dziecko robi postępy w wykonywaniu zadania, stopniowo cofamy nasze ręce. Do tej metody możemy potem wracać w sytuacjach pośpiechu, braku czasu i braku cierpliwości.
Przy nauce samodzielności dziecka ważne jest również, by rozdzielać czynność na „mniejsze kroki”, czyli poszczególne zadania, które po opanowaniu i połączeniu pomogą nam w osiągnięciu celu. Każdą czynność zatem możemy rozpisać na wiele mniejszych kroków i stopniowo próbować je realizować, osiągając przy tym sukcesy przy pokonywaniu kolejnych etapów.

„Co jednak, gdy dziecko ćwiczy, rodzic nie wyręcza, a dziecko nadal nie potrafi?”
Należy zastanowić się wówczas nad innymi przyczynami, które mogą uniemożliwiać dziecku prawidłowe wykonanie danej umiejętności. Te przyczyny często wskazuje terapeuta integracji sensorycznej, wykonując diagnozę dziecka, czyli oceniając rozwój procesów integracji sensorycznej. Przyczyną może być np. nadwrażliwość lub podwrażliwość systemu dotykowego, która może wpływać na to, czy dziecko w ogóle dotknie dany przedmiot, czy dobrze go czuje. Dysfunkcje systemu przedsionkowego mogą powodować wzmożone lub obniżone napięcie mięśniowe, zaburzenia równowagi, duży lęk przed upadkiem, problemy z przyjęciem właściwej pozycji ciała do zadania ruchowego. Propriocepcja wpływa natomiast m.in. na schemat ciała, kontrolę mięśni i czucie własnego ciała. Dziecko może wówczas zbyt mocno lub zbyt słabo przyciskać przedmioty, kredkę. W zakresie diagnozy należy również zapytać o możliwość występowania wad wzroku i słuchu, ewentualnie zlecić badania, a potem dokonać obserwacji dziecka w kierunku występowania dysfunkcji integracji sensorycznej w zakresie zmysłu wzroku i słuchu (C. S. Kranowitz, 2012).

Reasumując, przede wszystkim należy znaleźć przyczynę trudności dziecka w osiąganiu samodzielności. Pamiętając przy tym, że dopiero praca nad tą właśnie „przyczyną” przyniesie efekt w postaci postępów i sukcesów dziecka. Na zakończenie przedstawiam również grafikę mojego autorstwa na temat placu zabaw i jego pozytywnego wpływu na rozwój dziecka. To właśnie tutaj dziecko ćwiczy wiele czynności z zakresu małej i dużej motoryki, niezbędnych do rozwoju samodzielności.

Bibliografia:
Cieszyńska J., Korendo M., Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja Rozwoju dziecka od noworodka do 6. roku życia, 2014.
Kranowitz C. S., Nie-zgrane dziecko, Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie, Gdańsk 2012.
Olechnowicz H, Dziecko własnym terapeutą, Warszawa 2006.